استادي كه فراتر از نوك بيني اش را مي ديد

سال 73 -74 در دانشگاه استادي داشتيم كه قسمت عمده ي وقت كلاس را صرف انتقاد از فرهنگ جامعه مي كرد. به خصوص به ما دانشجويان مي تاخت كه به چيزي فراي "پاس كردن" نمي انديشيم و وقتي فارغ التحصيل شديم فراتر از نوك بيني خود نخواهيم ديد.
آن استاد راهكار هايي نيز براي حل معضلات اقتصادي واجتماعي ارائه مي داد كه قابل تامل اند!
از جمله آن كه بارها گفته بود: « بايد چند تا از اين بازاري هاي شكم گنده را امروز بگيرند فردا در ملاء عام اعدام كنند تا درس عبرتي باشد براي بقيه. اگر اين كار را بكنند همه ي مشكلات اقتصادي يك شبه حل مي شه.» (چيزي به همين مضمون. ) امروز و فردا و همه و يك شبه را پررنگ كردم. دقت كنيد آن استاد دانشگاه حتي از محاكمه هم سخني به ميان نمي آورد. من به اين نكته دقت كردم.بيش ازپنج بار اين مطلب را از زبان او شنيدم بي آن كه از محاكمه نامي برده شود. آن چه از نظر آن استاد اهميت داشت ايجاد ترس در دل بقيه بود نه آن كه حكمي به عدالت صادر شود و يا حقوق انساني متهم مراعات شودو ....
خوشمزه آن كه آن خانم دكتر عزيز به چيزي كمتر از اعدام رضا نمي داد. صد رحمت به علا الدوله كه به بهانه ي گران شدن قند بازاريان را تنها به فلك بسته بود!

دومين نكته ي قابل تامل در سخن آن استاد دانشگاه رفع «همه ي» مشكلات اقتصادي مملكت با ايجاد هراس در دل بازاريان بود. گويي «همه ي» مشكلات اقتصادي مملكت را بازاريان به وجود آورده اند كه هراس در دل آنان افكندن از طريق چند اعدام، «همه ي» مشكلات را به يك باره حل كند. گيريم من يك بازاري ام. با مشاهده صحنه ي اعدام همكارم آن هم به اين شكل چه مي كنم؟! مشخص است : بار و بنديل مي بندم و خانواده و سرمايه خود را به ديار ديگر مي برم. هر جا كه شد: آمريكا، سويس، امارات، تركيه، ... هر جا كه امنيت جاني داشته باشم و بتوانم با خيال آسوده سرمايه گذاري كنم.
يا فرض كنيد من يك سرمايه دار خارجي هستم كه دارم مطالعه مي كنم ببينم در ايران سرمايه گذاري كنم يا خير. با ديدن عكس اعدام اين بازاريان به حكم خانم استادي كه فراتر از نوك بيني اش را مي بيند، چه فكري قرار است بكنم؟! آيا به سرمايه گذاري در اين مملكت ترغيب مي شوم يا تصميم مي گيرم ديگر پايم را در چنين مملكتي نگذارم؟! خودم هم تصميم به آمدن بگيرم، همسر و فرزندم مانع مي شوند!
يا فرض كنيد دانشجويي هستم كه در آينده وارد كار اقتصادي مي شوم. آيا با اين ذهنيت كه استادان دانشگاهم دارند مي آيم -چنان كه در غرب مرسوم است- به دانشگاه كمك مالي كنم؟!
خوشبختانه در بين خوانندگان منجوق كارشناس اقتصادي هم داريم. آيا آن چنان كه آن خانم دكتر مي گفت با اعدام چند نفر مشكلات اقتصادي مملكت حل مي شود؟! آيا اين قدر اين امر بديهي است؟! من گمان مي كردم كه مسايل اقتصادي در سطح كلان مملكتي خيلي پيچيده تر از اين حرف هست كه با اعدام چند نفر بازاري حل شود!
اگر حوصله كرده باشيد و تا اينجاي يادداشت را خوانده باشيد لابد مي پرسيد: كه اين يادداشت را بهر چه نوشتم؟! لابد مي گوييد كسي از آن خانم استاد در مسايل اقتصادي مملكت يا مسايل قضايي و حقوقي، نظر نخواسته كه من نگران نظرهاي اويم كه 16 سال پيش به زبان رانده. البته كه نه.
اما اين طرز فكر بخش نسبتا بزرگي از جامعه ي دانشگاهي ايران است. «بازاري ستيزي» در ذهن آنان ميخكوب شده.
واقعيت آن است كه سي چهل سال پيش نهاد دانشگاهي ما ، چه از نظر وسعت و چه از نظر نفوذ و تاثيرگذاري در جامعه، نحيف بود و وزنه قوي اي در موازنه هاي قدرت به حساب نمي آمد! با همه ي اين ضعف و ناتواني ، دچار خود بزرگ بيني كاذب شد و رو در روي نهادي بسيار ريشه دار تر و قوي تر و پرنفوذ تر از خودش ، يعني همان نهاد بازار، ايستاد! درست در همان زمان ، نهاد ديگري با زيركي تمام دست در دست نهاد قدرتمند و ريشه دار بازار گذاشت و در كشاكش قدرت در سي چهل سال پيش پيشي جست. بقيه ماجرا هم كه مي دانيد!
اكنون از نظر وسعت نهاد دانشگاه خيلي پيشرفت كرده. اما از نظر نفوذ و تاثير گذاري و مقبوليت اجتماعي خيلي جلو نرفته. به نظر من، اين تا حد زيادي به خاطر بي درايتي خود دانشگاهيان است.
با اين كه فرزندان بسياري از بازاريان وارد دانشگاه شده اند و درصد قابل توجهي از بازاريان نسل جديد خود دانشگاه رفته اند، وقايع سال گذشته نشان مي دهد همدلي چنداني بين دانشگاه و بازار به وجود نيامده. اصلا چرا بايد به وجود مي آمد؟! سر كلاس هاي آن خانم دكتر، دختراني مي نشستند كه پدر عزيزشان (مي دانيد كه چه قدر دختر ها پدرشان را دوست دارند) از جمله بازارياني بود كه خانم دكتر علنا مي گفت بايد او را در ملا عام اعدام كرد كه درس عبرتي براي ديگران باشد. آن خانم استاد تنها نبود. او نمونه بخشي از جامعه ي دانشگاهي ايران بود. آمار ندارم كه بدانم چند در صد دانشگاهيان «بازاري ستيز» هستند اما با چنين كساني زياد برخورد كرده ام. البته آن خانم تند رو تر از بقيه بود. همه ي «بازاري ستيزان» در دانشگاه ها نسخه ي اعدام نمي پيچينند!
آن چه كه گفتم از جمله تبعات منفي «بازاري ستيزي» دانشگاهيان ما (يا بخشي از آنها) در سطح وسيع اجتماعي بود. تبعات منفي اي كه دانشگاه ضعيف و فقير و نورسيده از آن بيشتر ضربه مي بيند تا بازار قوي و ثروتمند و ريشه دار! اما در سطح كوچك هم از اين طرز فكر دانشگاه ها و موسسات پژوهشي ما آسيب زياد مي بينند. در يادداشت بعدي به اين نكته بيشتر مي پردازم.
پی نوشت: این خانم دکتر که مد نظر من است از دانشکده ی فیزیک نبود.